عزت نفس یکی از مؤلفه های مهم در زندگی کودک است که میتواند بر رشد روانی و هوش هیجانی و اجتماعی او اثرگذار باشد. در این مقاله نگاهی خواهیم داشت به 6 راهکار افزایش عزت نفس در کودکان. عزت نفس به معنی احساس ارزشمندی است که فرد نسبت به خود دارد. بدیهی است هر چه این احساس قویتر باشد، کودکان و نوجوانان ارزش بیشتری برای خود قائل میشوند و سالمتر خواهند بود. شکل گیری این احساس از نظر روانی به خودپنداره افراد تکیه دارد. خودپنداره تمام ابعاد شناختی، ادراکی، عاطفی و رویه های ارزیابی را در بر میگیرد. بنابراین مجموعه نگرشهای شخص به خود را خودپنداره مینامند. خودپنداره مثبت باعث تقویت عزت نفس میگردد.
هر انسانی زمانی که به دنیا می آید، به هر حال برای خود عزت نفسی قائل میشود. ما از ابتدای تولد دارای عزت نفس هستیم، چون انسان نیاز به احترام دارد. این یک نیاز فطری میباشد و اصلا اکتسابی نیست. اطرافیان و محیط، مسئولیت دارد که این نیاز را خدشه دار نکند. یعنی در شرایط طبیعی اگر بچه ها بزرگ شوند، آدم های با اعتماد به نفس و با عزت نفس خوبی خواهند شد. ولی عوامل پیرامونی هست که معمولا این عزت نفس را تحت تأثیر قرار میدهند. عزت نفس سالم مانند یک سلاح کارآمد در چالشهای پیش روی کودک میتواند مؤثر باشد. کودکانی که در مورد نقاط قوت و ضعف خود اطلاع دارند و احساس خوبی نسبت به خود دارند، به نظر راحت تر میتوانند تعارضات و فشارهای منفی ایجاد شده را حل و فصل کنند.
این کودکان تمایل بیشتری به لبخند زدن دارند و از زندگی بیشتر لذت میبرند. این کودکان واقع نگر هستند و بطور کلی نگاه مثبت تری به دنیا دارند. در مقابل، کودکانی که از عزت نفس پایینی برخوردارند، چالشهای پیش رو را به عنوان منبعی برای ایجاد اضطراب و ناکامی ادراک میکنند. آنهایی که نسبت به خود نگاه منفی دارند، برای پیدا کردن راهکارهای عبور از چالش، دچار مشکل و دشواری بیشتری خواهند بود. اگر افکاری مانند «من خوب نیستم» و یا «من از پس این کار برنمی آیم» به ذهنشان خطور کند، به راحتی منفعل، منزوی و افسرده میشوند و به محض اینکه در مقابل اولین چالش بعدی قرار گیرند، خواهند گفت «من نمیتوانم».
عزت نفس چیست؟
عزت نفس برابر با ارزشی است که فرد برای خود قائل است. این ارزش می تواند هر روز تغییر کند، اما عزت نفس کلی معمولاً از دوران کودکی ایجاد شده و تا دوران بزرگسالی ادامه می یابد. می توان عزت نفس را احساس کفایت و همین طور احساس دوست داشته شدن تعریف کرد. کودکی نسبت به انجام یک فعالیت احساس خوشایندی دارد اما همچنان احساس می کند که دوست داشته نمی شود دارای عزت نفس بالایی نخواهد بود. به همین ترتیب، کودکی که احساس دوست داشته شدن ندارد، در مورد توانایی خود در انجام کارها احساس تردید زیادی خواهد داشت. عزت نفس سالم زمانی ایجاد می شود که بین این دو مورد تعادل و توازن مناسبی برقرار باشد.
الگوی های عزت نفس در همان سال های اولیه در زندگی ایجاد می شوند. مفهوم موفقیت متعاقب تلاش و پشتکار در سال های اول زندگی شکل خواهند گرفت. زمانی که فرد به بزرگسالی برسد، ایجاد تغییر در طرز نگاهی که فرد به خود دارد، کار چندان ساده ای نخواهد بود. همانطوری که کودک برای انجام یک کار تلاش می کند، شکست می خورد و باز تلاش می کند، در حال ایجاد ایده هایی کلی در مورد توانایی ها و قابلیت هایش است و همزمان این فرایند، آنها در تعاملات خودشان با دیگران مفهومی کلی را در خود خلق می کنند. به همین دلیل درگیری والدین در ایجاد یک عزت نفس سالم در کودک نقش بسزایی خواهد داشت.
عزت نفس ناسالم در مقابل عزت نفس سالم
عزت نفس در طول رشد کودک دارای نوسانات خاصی خواهد بود. چرا که عزت نفس تحت تاثیر تجربیات کودک و ادراکات جدید او خواهد بود. بنابراین مهم است که نسبت به علائم عزت نفس ناسالم و سالم آگاهی داشته باشیم.
کودکان با عزت نفس ناسالم، علاقه ای به امتحان چیزهای جدید ندارند و در مورد خودشان به طور منفی حرف می زنند: «من احمقم»، «هیچ وقت نمیتوانم این را یاد بگیرم»،«هیچ کس برای من ارزشی قائل نیست». تحمل این کودکان در ناکامی و شکست خیلی پایین است، به راحتی کنار می کشند یا صبر می کنند تا فرد دیگری باقی کارها را انجام دهد. آنها در مورد خودشان به صورت منفی انتقاد می کنند و راجع به قابلیت های خود به کلی ناامید هستند. این کودکان در مقابل چالش های جدید به راحتی کنار می کشند و نسبت به خود دید منفی دارند. این شرایط می تواند منجر به بروز اختلالات هیجانی مانند افسردگی و اضطراب در کودک شود و باعث شود که کودک نتواند مشکلات و موانعی که برایش ایجاد می شود را به درستی حل و فصل نماید.
کودکان با عزت نفس سالم، از تعامل با دیگران لذت می برند، از حضور در فعالیت های جمعی لذت می برند و کارهای گروهی را دوست دارند، در کنار اینها، در فعالیت های فردی نیز توان خوبی دارند. زمانی که با چالش جدیدی روبرو می شوند به دنبال راه حل هایی برای حل مشکل می گردند. زمانی که موضوعی را متوجه نمی شوند، بجای اینکه بگویند «من احمقم» می گویند «من این موضوع را متوجه نمیشوم». این کودکان نسبت به نقاط قوت و ضعف خود آگاهی دارند و این شرایط را پذیرفته اند و به طور کلی نگاه مثبتی به دنیا دارند.
چرا داشتن عزت نفس برای بچه ها مهم است؟
کودکان با عزت نفس مثبت احساس اعتماد به نفس و توانایی می کنند. آن ها برای خود و توانایی هایشان ارزش قائل هستند. آن ها به کارهایی که می توانند انجام دهند افتخار می کنند و می خواهند بهترین تلاش خود را انجام دهند. وقتی بچه ها نسبت به شخصیت خود مطمئن باشند، به احتمال زیاد ذهنیت رشد کننده دارند. این بدان معناست که آن ها می توانند به خود انگیزه بدهند تا با چالش های جدید روبرو شوند و با اشتباهات کنار بیایند و از آن ها درس بگیرند. همچنین با احتمال بیشتری از خودشان دفاع می کنند و در مواقع نیاز درخواست کمک می کنند.
عوامل مؤثر در شکل گیری هر فرد
چگونگی پاسخ به نیازهای کودک
نیازهای کودک را به وقت و با کیفیت مناسب پاسخ دهیم.
برخوردهای مناسب با رفتارهای کودک و نوجوان
بر اساس رفتار کودک با او رفتار کنیم و شدت و ضعف تنبیه یا تشویق را بر اساس رفتار تعیین نماییم.
عزت نفس والدین
اینکه والدین چه تصوری از خود دارند و چقدر با عزت نفس هستند، تاثیر زیادی بر رشد عزت نفس کودک دارد.
باورها و عقاید و افکار
دربند کلیشه باورهای غلط و محدود کردن ذهن کودک می تواند به عزت نفس او آسیب وارد نماید.
شکل گیری خودپنداره کودک از نحوه رفتار والدین تاثیر می پذیرد و اینکه چه نوع بازخوردی ببینند اهمیت بسیاری دارد. کمک به رشد یک خودپنداره مثبت به دور از محدودیت های تصور قالبی، گام مهمی در جهت صحیح می باشد. کودکی با خودانگاره خوب، انضباط شخصی بیشتری دارد و برای یادگیری و ارتقای سطح مهارت هایش بهتر انگیخته شده است. مطالعات انجام شده در فرهنگ های مختلف نشان داده است درصد قابل توجهی از کودکان سنین مدرسه و قبل از مدرسه دچار مشکلات رفتاری هستند.
مشکلات رفتاری، مشکلات فردی و اجتماعی فراوانی را به وجود می آورد. کودکان مبتلا به اختلال های رفتاری خانواده، آموزشگاه و اجتماع را با مسایل و دشواری های گوناگونی مواجه می کنند و آنها را نیز در برابر آشفتگی های روانی اجتماعی دوران نوجوانی و حتی بزرگسالی آسیب پذیر می سازند. پژوهش های مختلف نشان می دهد که تقریبا 30 درصد کودکان و نوجوانان در طول زندگی خود یک اختلال روانپزشکی قابل تشخیص را تجربه خواهند کرد. وخامت مشکلات تعدادی از کودکان در حدی است که نیاز به درمانگری را مطرح می کند. کمک به بالا بردن عزت نفس می تواند بر این مشکلات فایق آید.
مشخصات شخصی که عزت نفس دارد
به خودش احترام می گذارد، معمولا خوب ارتباط برقرار میکند، در هر سطحی می تواند ارتباط برقرار کند، راجع به خود احساس خوبی دارد، خود کم بینی ندارد. در ارتباط برقرار کردن خوب عمل می کند و به هر شکل در محیط هایی که متناسب با سن خود قرار می گیرد، می تواند در برابر مشکلات ایستادگی کند. معمولا به تحقیرها و سرزنش ها واکنش نشان می دهد و این واکنش نشان دادن برای کسی که از عزت نفس خوبی برخوردار می باشد، یک امر طبیعی است.
مساله مهم در رفتار والدین این است که در برخورد با خطاهای بچه ها چگونه باید رفتار کنند. ضروری است که محترمانه با بچه ها برخورد شود. اگر خطایی از بچه دیده شد این خطا را نباید به شخصیت بچه نسبت داد و نباید از القاب کلی و نامناسب استفاده کرد و واقعاً رفتار خطا را به عنوان خطا دانست. باید برای رفتاری که والدین نشان می دهند، دلیل آورد و برای کودک توضیح داد. یعنی اگر خطایی دیدیم و تصمیم گرفتیم بچه را تنبیه یا روشی را اعمال کنیم، برای این کار باید توضیح دهیم که دلیل تنبیه شما این خطایی است که انجام داده ای و بدون توضیح مسئله را نباید رها کرد.
بهتر است با رفتار خطای بچه ها، شیوه های تربیتی اعمال گردد. یعنی به این شکل نباشد که کودک را به خاطر یک خطای کوچک مجازات جدی کرده یا برای یک خطای جدی مجازات کوچک در نظر بگیریم. متناسب بودن روش ها با میزان خطاهای بچه ها می تواند خیلی تأثیرگذار باشد.
6 راهکار افزایش عزت نفس در کودکان
1. مراقب آنچه که می گویید باشید
کودکان نسبت به حرفهای والدین خود به شدت حساس هستند. به یاد داشته باشید که همواره کودک خود را تمجید کنید. این تعریف و تمجید نباید فقط بخاطر کارهایی که می کند باشد. بلکه باید برای تلاشی که به خرج می دهد نیز مورد تشویق قرار گیرد. اما هیچگاه در ابراز این تعاریف از صداقت دور نشوید. برای مثال، اگر کودک در تیم فوتبال خوب عمل نکرده، به او نگویید: «بسیار خوب، در آینده باید بیشتر تلاش کنی». به جای این به کودک بگویید: «تو امروز در تیم آنطور که دوست داشتی بازی نکردی، اما من همین الان هم برای تلاشی که در تیم داشتی به تو افتخار می کنم.»
گاهی اوقات کودک در انجام یک فعالیت استعداد لازم را ندارد، در این شرایط کمک کنید که کودک بر ناامیدی ایجاد شده غلبه کند و بتواند حوزه ای که در آن ها استعداد بیشتری دارد را پیدا کند.
2. یک الگوی مثبت برای کودک باشید
اگر خود شما نگاهی منفی و انتقادی در مورد خود و دنیا داشته باشید، طبیعتاً کودک نیز مانند شما الگوبرداری خواهد کرد. تلاش کنید که عزت نفس خود را تقویت کنید.
3. باورهای نادرست و ناسالم را شناسایی و اصلاح کنید
مهم است که والدین این دسته از باورهای غیر منطقی را در کودک شناسایی کرده و اصلاح کنند. این باورها چه در مورد کمال گرایی، توانایی، جذابیت و یا هر چیز دیگری باشند باید اصلاح شوند. اصلاح این باورها کمک بزرگی در ایجاد عزت نفس سالم در کودک خواهد کرد. این باورها اگر اصلاح نشوند می توانند در ادراک کودک ریشه گرفته و برای کودک تبدیل به واقعیت شوند.
4. همواره به کودک خود عشق و محبت بدهید
محبت و عشق بی قید و شرط شما می تواند شرایط ایجاد عزت نفس سالم را در کودک مهیا کند. کودک خود را در آغوش بکشید و به او بگویید که دوستش دارید و برای تلاشی که می کند به او افتخار می کنید. البته باید تلاش کنید که تعاریف و تمجید های شما واقع نگر باشند چرا که تعاریف غیر واقعی می توانند در آینده موجب انزوای کودک شوند.
5. بازخوردهای سازنده و مثبت ارائه دهید
حرف هایی مانند «تو هیمشه خودت را در این شرایط دیوانه وار قرار می دهی» ممکن است باعث شوند که کودک اینطور فکر کند که کنترلی روی رفتار خود ندارد. به جای آن به کودک بگویید: «من متوجه شدم که خیلی عصبانی بودی، اما شاید بهتر بود به جای فریاد زدن و داد کشیدن با برادرت صحبت می کردی».
6. در خانه جوی مملو از عشق و امنیت ایجاد کنید
کودکانی که در خانه احساس امنیت نداشته و یا به هر طریقی مورد سوءاستفاده و تجاوز قرار می گیرند، به احتمال خیلی بیشتری دچار عزت نفس ناسالم خواهند شد. کودکی که دائماً در حال مشاهده مشاجره و نزاع والدین خود است، اینطور احساس خواهد کرد که هیچ توانی در کنترل محیط خود ندارد.
با در نظر گرفتن نکاتی در نوع رفتار والدین با کودکان می توان به تقویت عزت نفس کودک یاری رساند و اشتباهات و برخوردهای نامناسب نیز می تواند بر تضعیف عزت نفس کودک تاثیر بگذارد و باعث مشکلات رفتاری و اجتماعی کودک گردد.در انتها به یاد داشته داشته باشید که در راستای اصلاح و ایجاد عزت نفس مناسب در کودک می توانید از کمک متخصصین روانشناسی بالینی کودک استفاده کنید.
منابع: kidshealth.org
