تاخیر در گفتار کودکان یکی از موضوعاتی است که اغلب ذهن والدین را مشغول میکند. آیا کودک دوساله شما هنوز نمیتواند جملات کاملی ادا کند؟ آیا چند کلمه ساده میگوید اما در مقایسه با همسالانش، احساس میکنید که از نظر زبانی عقبتر است؟ شاید به یاد بیاورید که خواهر یا برادر بزرگتر او در همین سن قادر به بیان جملات کامل بوده است. در چنین شرایطی، بسیاری از والدین با این امید که «هر کودکی مسیر رشدی خاص خود را دارد»، نگرانی خود را کنار میگذارند و منتظر میمانند تا همهچیز بهطور طبیعی حل شود.
اما آیا این رویکرد همیشه صحیح است؟ در این مقاله، به بررسی دقیقتر مسئله تأخیر کلام در کودکان خواهیم پرداخت و نکاتی کاربردی برای شناخت بهتر این موضوع ارائه میدهیم.
چرا برخی والدین پیگیری نمیکنند؟
بسیاری از والدین هنگام مواجهه با تأخیر کلام فرزندشان، از اقدام جدی خودداری میکنند. عباراتی مثل «با بزرگتر شدن این مشکل حل میشود» یا «او بیشتر به فعالیتهای فیزیکی علاقه دارد» از جمله باورهایی است که مانع از پیگیری زودهنگام میشود. با این حال، شناسایی بهموقع دلایل تأخیر کلام میتواند به رشد بهتر کودک کمک کند.
چه زمانی باید اقدام کنیم؟
برای آنکه بدانید چه زمانی لازم است از یک متخصص کمک بگیرید، ابتدا باید مرز میان رشد طبیعی و غیرطبیعی زبان را بشناسید. آگاهی بیشتر در این زمینه به شما کمک میکند تصمیمهای بهتری بگیرید و به موقع اقدامات لازم را انجام دهید.
تفاوت بین زبان و کلام: تعاریف و تفاوت ها
اغلب واژههای «زبان» و «کلام» به اشتباه بهجای یکدیگر استفاده میشوند، اما این دو مفهوم تفاوتهای اساسی با یکدیگر دارند:

کلام چیست؟
کلام به بیان کلمات زبان از طریق گفتار اشاره دارد و شامل مواردی مانند تلفظ و طرز گفتار میشود. به بیان ساده، کلام همان چیزی است که بهصورت شنیداری ادا میشود.
زبان چیست؟
زبان مفهوم گستردهتری دارد و به کل سیستم ابراز و دریافت اطلاعات بهصورت معنادار اشاره میکند. زبان شامل فهمیدن و فهمیده شدن است و میتواند از طریق گفتار، نوشتار، حرکات یا نمادها صورت گیرد.
ارتباط بین زبان و کلام
اگرچه مشکلات زبان و کلام با یکدیگر متفاوت هستند، اما این دو حوزه ارتباط نزدیکی دارند و گاهی همپوشانی دارند.
- کودکی که مشکل زبانی دارد، ممکن است بتواند کلمات را بهدرستی تلفظ کند اما قادر به ساخت جملات دو یا چند کلمهای نباشد.
- از سوی دیگر، کودکی که مشکل در کلام دارد، ممکن است گفتارش به سختی قابل فهم باشد اما پیام او همچنان معنادار باشد.
درک تفاوت این دو مفهوم به شناسایی دقیقتر مشکلات زبانی و کلامی کودکان کمک میکند و مسیر بهتری برای کمک به رشد و بهبود مهارتهای ارتباطی آنها فراهم میآورد.
پیشنهاد میکنیم بخوانید: علت و درمان مشکلات تلفظی در کودکان (0 تا 100)
رشد طبیعی زبان و کلام در کودکان: آنچه باید بدانید
پیگیری رشد زبان و کلام کودک یکی از جنبههای مهم سلامت او است. در هر ملاقات با پزشک کودک، توصیه میشود در مورد روند پیشرفت زبانی او سوال کنید تا اطمینان حاصل کنید که همهچیز در مسیر طبیعی پیش میرود.
مراحل اولیه رشد کلام
رشد زبانی کودک از همان ماههای ابتدایی زندگی آغاز میشود. غان و غون کردن از اولین مراحل این فرآیند است. با گذشت زمان و حدود 9 ماهگی، کودکان شروع به ترکیب اصوات و تقلید تونهای مختلف صدا میکنند. در این سن، ممکن است کلماتی مانند «ماما» یا «دادا» را بشنوید، اما هنوز کودک معنای واقعی این کلمات را درک نمیکند.
نقطه عطف در 12 ماهگی
در حدود یکسالگی، رشد زبانی وارد مرحله جدیدی میشود. کودکان توجه بیشتری به اصوات نشان میدهند و حتی میتوانند نام برخی اشیاء آشنا، مانند «شیشه»، را تشخیص دهند. اما اگر متوجه شدید که کودک به اشیاء نگاه میکند اما واکنشی به صداها نشان نمیدهد، ممکن است نشانهای از مشکلات شنوایی باشد و نیاز به بررسی دقیقتری دارد.

رشد زبان و کلام در کودکان از 12 ماهگی تا 3 سالگی
از 12 تا 15 ماهگی
در این دوره، کودکان با تولید اصوات متنوع (مانند «ب»، «پ»، «م»، «د» و «ن») تلاش میکنند کلماتی را که از اطرافیان میشنوند، تقلید کنند. معمولاً کودکان در این سن میتوانند یک یا دو کلمه ساده را بهطور خودجوش بیان کنند که شامل «ماما» و «دادا» نمیشود. انتظار میرود که کودک در این مرحله دستورات سادهای مانند «لطفاً این اسباببازی را به من بده» را درک و اجرا کند.
از 18 تا 24 ماهگی
در این بازه زمانی، تنوع زیادی در تواناییهای کلامی کودکان وجود دارد. بیشتر کودکان تا 18 ماهگی حدود 20 کلمه و تا 2 سالگی 50 کلمه یا بیشتر را میتوانند ادا کنند. همچنین، از حدود 2 سالگی، کودک قادر به ترکیب دو کلمه برای ساخت جملات ساده مانند «آب بده» خواهد بود.
کودک دو ساله باید بتواند اشیای ساده را (چه در واقعیت و چه در تصاویر) شناسایی کند، به اعضای بدن خود مثل چشم، گوش یا بینی اشاره کند و دستورات دوبخشی مانند «لطفاً عروسک را بردار و به من بده» را اجرا نماید.
از 2 تا 3 سالگی
در این دوره، پیشرفتهای بزرگی در زبان و کلام کودک رخ میدهد. دایره لغات او به سرعت گسترش مییابد و بهگونهای میشود که شمارش دقیق کلمات دشوار است. کودک معمولاً میتواند سه کلمه یا بیشتر را برای ساخت جملات ترکیب کند.
توانایی درک او نیز بهبود چشمگیری پیدا میکند. مثلاً کودک تا حدود 3 سالگی معنای جملاتی مانند «آن را روی میز بگذار» و «آن را زیر میز بگذار» را متوجه میشود. همچنین، میتواند رنگها را تشخیص دهد و مفاهیم توصیفی مانند «بزرگ» در مقابل «کوچک» را درک کند.
نشانه های نگران کننده در مورد مشکلات زبان و کلام در کودکان
اگر درباره رشد زبان و کلام کودک خود نگران هستید، میتوانید به دنبال علائم هشداردهنده زیر باشید. یکی از مهمترین نشانههای نگرانکننده، عدم پاسخ به صداها یا ناتوانی در تولید صدا است.
علائم نگرانکننده بین 12 تا 24 ماهگی
- کودک از اشارات بیانگر مانند بایبای کردن (تا 12 ماهگی) استفاده نمیکند.
- در سن بالای 18 ماه، همچنان به جای حرف زدن، بیشتر از حرکات برای ارتباط استفاده میکند (مثلاً به اشیاء اشاره میکند تا والدین آنها را برایش بیاورند).
- کودک در تقلید صداها تا 18 ماهگی مشکل دارد.
- درک جملات ساده و دستورات روزمره برای کودک دشوار است.
علائم نگرانکننده در حدود 2 سالگی
در صورت مشاهده نشانههای زیر، بهتر است کودک تحت ارزیابی تخصصی قرار گیرد:
- کودک تنها توانایی تقلید کلام و رفتارها را دارد و نمیتواند کلمات و عبارات را بهطور خودجوش تولید کند.
- کودک اصوات محدودی را به صورت تکراری ادا میکند و از زبان برای فراتر از برآوردن نیازهای اولیهاش استفاده نمیکند.
- ناتوانی در پیروی از دستورات ساده.
- تن صدای غیرطبیعی، مانند صدایی تو دماغی یا غیرمعمول.
- دشواری در فهم صحبتهای کودک: اگر در حدود 2 سالگی، کمتر از نیمی از کلام کودک قابل فهم باشد یا در 3 سالگی بیش از یکسوم صحبتهایش برای افراد غریبه نامفهوم باشد، این میتواند نشانهای از مشکل باشد.
اقدام به موقع
والدین و مراقبان باید به این علائم توجه داشته باشند، زیرا شناسایی زودهنگام و مداخله تخصصی میتواند در رشد زبان و کلام کودک تاثیر بسزایی داشته باشد.
علل تأخیر در رشد زبان و کلام در کودکان
تأخیر در زبان و کلام میتواند به دلایل مختلفی رخ دهد. شناخت این علل به والدین و متخصصان کمک میکند تا بهترین راهکارها را برای کمک به کودک اتخاذ کنند.
1. مشکلات ساختاری یا دهانی
برخی نقصهای دهانی، مانند مشکلات در زبان یا حنجره، میتوانند باعث تأخیر در تکلم شوند. بسیاری از کودکانی که دچار تأخیر در کلام هستند، با مشکلات حرکتی دهانی مواجهاند. این بدان معناست که ارتباط مؤثری بین بخشهای مغز که مسئول تولید کلام هستند و عضلات دهانی وجود ندارد.
2. مشکلات شنوایی
مشکلات شنوایی معمولاً با تأخیر در زبان و کلام همراه هستند. کودکی که دچار نقص شنوایی است، نه تنها در شنیدن، بلکه در تلفظ، تقلید و فهم کلمات نیز دچار چالش خواهد بود.
3. عوامل ژنتیکی و محیطی
رشد زبان و کلام به ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی وابسته است. کودکانی که در محیطی با تحریک زبانی کافی قرار نمیگیرند، ممکن است با تأخیر در رشد زبان مواجه شوند.

چگونه به رشد زبان و کلام کودک کمک کنیم؟
خواندن کتاب
از حدود 6 ماهگی برای کودکتان کتاب بخوانید. این فعالیت باعث تقویت مهارتهای زبانی و شنیداری کودک میشود.
صحبت کردن با کودک
در هر فرصتی با کودک خود صحبت کنید. حتی در دوران نوزادی نیز گفتوگو با کودک به رشد زبانی او کمک میکند.
تعامل روزانه
- درباره کارهای روزمره با کودک صحبت کنید. مثلاً هنگام انجام کارهای خانه، به او توضیح دهید که در حال انجام چه کاری هستید.
- هنگام خرید، نام اشیایی را که میخرید به کودک بگویید.
تشخیص و مداخله بهموقع
تشخیص زودهنگام تأخیر در زبان و کلام و مراجعه به متخصص میتواند تأثیر قابلتوجهی در بهبود شرایط کودک داشته باشد.
نتیجهگیری
تأخیر در زبان و کلام میتواند دلایل مختلفی داشته باشد، اما با ایجاد یک محیط غنی از تعامل و تحریک زبانی، میتوان از بسیاری از این مشکلات پیشگیری یا آنها را مدیریت کرد. تشخیص و درمان زودهنگام میتواند نقش مهمی در رشد زبانی کودک ایفا کند.
منبع: kidshealth.org، parents.com