اعتقاد روانشناسان و متخصصان تربیتی بر اهمیت تعلیم و تربیت در سالهای اولیه زندگی و تأثیر آن بر رشد اجتماعی، شناختی و عاطفی کودکان، قبل از ورود به مدرسه است. چرا که شخصیت کودک در همین 7 سال ابتدایی زندگی شکل میگیرد. از آنجا که کودکان از سرمایه های مهم انسانی در هر کشور محسوب میشوند، لذا توجه به رشد جسمانی و روانی آنها از سوی خانواده ها و مراکزی مانند مهد کودک ها امری لازم و ضروری است. یکی از ابعاد مهم رشد در کودکان، رشد صحیح عاطفی اجتماعی است که میتواند نقش مهمی در شکل گیری شخصیت خلاق و کارآمد در کودکان داشته باشد. رشد عاطفی یکی از مهمترین جنبه های رشد کودکان است.
عوارض ارضاء نشدن طبیعی هیجانات کودکان
اگر عواطف و هیجانات کودک به طور طبیعی ارضاء نشوند، کودک نمیتواند از زندگی و فعالیتهای روزمره خود لذت ببرد. در زندگی کودک هیجانات و عواطف نقش بسیار مهمی دارند. این عواطف و هیجانها هستند که زندگی و فعالیتهای کودک را شیرین و لذت بخش میکنند.
پرداختن به هیجانات روزانه کودکان
عواطف و هیجانات روزانه مانند ترس، خشم و حسادت باعث میشوند که کودک از زندگی خود لذت ببرد و برای فعالیتهای مختلف آماده شود. از لحاظ رشد اجتماعی، کودکان در دوران کودکی، کم کم درک میکنند چه کسی هستند و چه موقعیت و جایگاهی در جامعه خود دارند. آنان الگوهای اجتماعی پایداری با دیگران تشکیل میدهند و قواعد اجتماعی و اخلاقی فرهنگ خود را در هم ادغام میکنند تا بتوانند به کمک آن به رفتار خود نظم دهند. رشد اجتماعی و فردی در کودکان به شدت تحت تأثیر افکار آنان درباره خود و دیگران است که به مجموعه اینها شناخت اجتماعی میگویند. در سنین آغاز دبستان در کودک به عنوان یک دختر یا پسر و یا عضوی از اعضاء گروه اجتماعی یا قومی، حس هویت ایجاد میشود. آغاز حس همدلی و تسلط بر خود که در سالهای نوپایی آشکار بود، از جنبه های عمده شخصیت و رفتار کودک در دوران 5 تا 7 سالگی میشود.
طبقه بندی رشد عاطفی - اجتماعی کودکان
کودکان در پنج سال اول زندگی خود در چهار حوزه اصلی به سرعت رشد میکنند و دچار تحول میشوند. این حوزه ها عبارتند از حرکتی (جسمی)، ارتباطی و زبانی، شناختی، اجتماعی و عاطفی. رشد اجتماعی و عاطفی، به معنای این است که کودک شروع به کاوش این موضوع کند که چه کسی است، چه احساسی دارد و در هنگام تعامل با دیگران چه انتظاراتی دارد. زمانی که کودک به میزانی از رشد عاطفی و اجتماعی برسد، میتواند:
- روابط مثبتی شکل دهد و حفظ کند.
- احساسات و هیجانات خود را تجربه، مدیریت و ابراز کند.
- با محیط خود کاوش و تعامل کند.
به همین علت، رشد اجتماعی و عاطفی مثبت مهم است. رشد در این دو حوزه، بر اعتماد به نفس، همدلی، توانایی ایجاد دوستی ها و شراکت های معنادار و پایدار و احساس اهمیت و ارزش برای اطرافیانش تاثیر میگذارد. رشد اجتماعی و عاطفی کودکان بر سایر زمینه های رشد نیز تاثیر میگذارد. برای رشد اجتماعی و هیجانی، والدین و مراقبت کنندگان، اساسی ترین نقش را بر عهده خواهند داشت. زیرا آنها باثبات ترین رابطه را با فرزندان خود خواهند داشت. در ادامه، یک طبقه بندی برای رشد اجتماعی و عاطفی کودک آمده است.
در سنین 1-2 سالگی
- کودک خودش را در آینه بشناسد یا عکس بگیرد و لبخند بزند یا با چهره خودش شکلک دربیاورد.
- شروع کند به نه گفتن به اموری مانند زمان خواب.
- از رفتارها و گفتار بزرگسالان تقلید کند.
- کلمات و دستورات را درک کند و به آنها پاسخ دهد.
- والدین، افراد آشنا و حیوانات خانگی را در آغوش بگیرد و ببوسد.
- چیزهایی را بیاورد و به دیگران نشان دهد.
- شروع به کمک کردن کند.
- زمانی که در مرکز توجه نیست احساس حسادت کند.
- به راحتی ناامیدی را نشان دهد.
- بتواند چند دقیقه به تنهایی بازی کند.
- به تغییرات در روال روزانه واکنش نشان دهد.
- یک تکه غذا را به اشتراک بگذارد.
- ممکن است درکنار کودکان دیگر بازی کند اما اسباب بازی هایش را تا 3 یا 4 سالگی به اشتراک نمیگذارد.
- طیف وسیعی از هیجانات را بروز دهد. (ممکن است عصبانی شود و یا با گاز گرفتن پرخاشگری خود را نشان دهد.)
- ترجیح دهد به تنهایی و بدون کمک کارها را انجام دهد و ابراز استقلال کند.
در این دوره سنی (18 تا 24 ماهگی)، علائم زیر میتواند نشانه این باشد که باید به روانشناس مراجعه کنید:
- عدم تقلید از دیگران
- پرش از فعالیتی به فعالیت دیگر
- عدم علاقه به کودکان دیگر
- چیزی را به دیگران نشان نمیدهد
- ناراحتی شدید نسبت به تغییرات
- به شدت منفعل و علاقه ای به انجام کارهایی که همسالانش انجام میدهند ندارد.
- انتظار برایش بسیار سخت است.
در سنین 2-3 سالگی
- کودک در مورد خواسته هایش قاطع باشد و به درخواست های بزرگسالان نه بگوید.
- آگاهی از هیجانات و احساسات خود و دیگران را شروع کند.
- تغییرات خلقی سریع داشته باشد.
- در موقعیت های خاص (مثل تاریکی) ترس بیشتری نشان دهد.
- خجالتی شود و ممکن است شروع به ناله کردن کند.
- به راحتی پرخاشگر و ناامید شود.
- تغییر را دوست نداشته باشد.
- میخواهد استقلال داشته باشد اما همچنان به امنیت والدین نیاز دارد.
- به یک روال منظم و و قابل پیش بینی نیاز دارد.
- کودکان دیگر را در حال بازی تماشا کند و به آنها بپیوندد.
- از چیزهایی که صاحب آن است دفاع کند.
- شروع به خانه بازی کند.
- راحت تر از والدین خود جدا شود.
- شروع به نشان دادن همدلی با کودکان دیگر کند.
در سنین 2 تا 3 سالگی، علائم زیر میتواند نشانه این باشد که باید به روانشناس مراجعه کنید:
- عدم علاقه به بازی وانمودی.
- جدایی بسیار سخت از والدین.
- عدم تعامل با کودکان دیگر.
- پرخاشگری غیرعادی.
- ترس های شدید تا جایی که در فعالیت روزانه اخلال ایجاد میشود.
- در مورد کارهای روزمره بسیار انعطاف ناپذیر است.
6 ویژگی عاطفی و اجتماعی
برخی محققان شش ویژگی عاطفی و اجتماعی را بیان می کنند که نقش مهمی در موفقیت تحصیلی کودکان پیش دبستانی در مدرسه خواهد داشت.
- اعتماد به نفس است که به عنوان احساس کنترل خود و برخورداری از نوعی احساس مثبت نسبت به تواناییها و استعدادهای خود تعریف می شود. کودکان زمانی موفق هستند که از اعتماد به نفس کافی برخوردار باشند و والدین نقشی اساسی در شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان دارند.
- کنجکاوی است که زمانی بروز می کند که کودک دریابد که چیز جدیدی را کشف کرده است و لذا هیجان زده می شود. کودک شما زمانی از یادگیری لذت می برد که بتواند چیزهای جدید را امتحان و تجربه کند و محیط خانه و والدین می توانند با ایجاد بستری مناسب سبب حفظ و توسعه روحیه کنجکاوانه کودک باشند.
- سومین ویژگی عاطفی اجتماعی، پشتکار است که به کمک آن کودکان می توانند اهداف و خواسته های خود را دنبال کنند. کودکانی که دارای پشتکار هستند برای رسیدن به موفقیت از خود پایداری نشان می دهند. مثلاً زمانی که والدین چیزی را دور از دسترس کودک می گذارند، تلاش کودک برای دست یافتن به آن نمونه ای از پشتکار کودک است.
- چهارمین ویژگی نیاز به تعلق است که به معنای توانایی کودکان در برقراری ارتباط با همسالان و بزرگسالان می باشد. احساس تعلق به کودک کمک می کند تا بفهمد چه کسی است؟ جایگاهش کجاست؟ و چه هدفی دارد و چگونه می تواند موفق شود.
- پنجم توانایی برقراری ارتباط با دیگران است و ایجاد رابطه موثر و سازنده با دیگران سبب تأمین امنیت عاطفی اجتماعی کودک می شود.
- ششم تعاون و مشارکت است، که شامل برقراری هماهنگی بین نیازهای خود و دیگران است.
دپارتمان تعلیم و تربیت آمریکا نیز استانداردها و اصولی را برای آموزش و پرورش مهارت های عاطفی اجتماعی کودکان 60 ماه به بعد طراحی کرده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
مسئولیت پذیری و همکاری
کودکان 5 سال به بالا همکاری و تعامل قابل اعتمادتری با بزرگسالان دارند، کودکان با انجام کارها و قبول مسئولیت ها و با تشویق بزرگترها ظرفیت و توانایی خود را افزایش داده و باور میکنند، در نتیجه تفکری مثبت از خود پیدا میکنند. آنها در این سن تا حدودی قادر به درک قوانین و استانداردهای بزرگترها هستند. مثالهایی شامل: کمک به بزرگترها برای چیدن میز غذا یا پذیرفتن مسئولیت کار اشتباهی (خراب کردن نقاشی دوستش) که کرده و اظهار تأسف و عذرخواهی کردن.
برقراری روابط دوستانه عمیق تر و محکم تر با دوستان و همسالان
در سنین 5 سال به بالا کودک به دنبال فعالیت های جمعی و مشارکتی است، دوستان بیشتری دارد و برخوردها و تجربیات بیشتری را می آموزد. مثال: کودک در زمان ناهار خوردن تمایل دارد در کنار دوستان خود بنشیند یا با هم خندیدن در هنگام یک تجربه مشترک.
دلبستگی و وابستگی به والدین
از 5 سالگی به بعد کودکان به دنبال جلب حمایت بیشتر والدین و اعضای خانواده هستند. آنها به دنبال جلب همکاری و مشارکت آنها برای حل مسائل خود می باشند. کودکان در این سن باید روابط صمیمانه تر و نزدیکتری با والدین خود داشته باشند و بتوانند به آسانی احساسات، عواطف خود را نشان دهند. مثلاً جلب همکاری و کمک والدین برای انجام یک تکلیف دشوار یا تهیه یک کارت تبریک در مهد برای والدین.
مشارکت گروهی
کودکان در این مقطع سنی قادرند تا به طور فعال در فعالیت های گروهی شرکت کرده و با همسالان همکاری مثبت و مفید داشته باشند. برای مثال: وضع قوانین در یک بازی گروهی یا همکاری و رعایت نوبت در صف برای شستن دستها برای غذا خوردن.
تعامل با همسالان
از سن پنج سالگی به بعد کودک فعالیت بیشتر و طولانی تر و پیچیده تری با همسالان خود دارد. او باید بتواند برای رسیدن به هدفی مشترک با همسالان مشارکت و همکاری کند. مثلاً: تشکیل گروه های بیش از 2 نفر برای بازی و وضع قوانین گروهی با کمک یکدیگر یا طراحی و ساخت یک قصه و بازی کردن آن به صورت نمایش. همچنین کودکان در این سنین میتوانند با آموختن راهبردهای ساده برخی برخوردها را مدیریت و حل کنند. در این سن باید کودک مهارت های کلامی لازم را بیاموزد تا در موقع درگیری به جای برخورد بدنی از آن مهارت ها برای حل مشکل استفاده کند. مثلاً وقتی کودکی به قوانین بازی گروهی اهمیت نمیدهد به او بگوید که به این دلیل نمیتواند در بازی شرکت کند.
بنابر آنچه گفته شد چون سنین پیش از دبستان سنین شکل گیری شخصیت است، لذا نیازمند برنامه های مناسب آموزشی در این دوره است، برنامه هایی که اولاً بتواند محیطی غنی برای رشد اجتماعی و عاطفی و جسمی کودک فراهم آورد و ثانیاً مبنایی برای رشد خواندن، نوشتن و حساب کردن باشد و همچنین بتواند تعامل با محیط، مشارکت فعال در فعالیت های گروهی و توانایی حل مسائل خلاق را در کودکان تقویت کند که این امر تنها با کمک والدین گرامی امکان پذیر است.
منابع: helpmegrowmn.org، kamloopschildrenstherapy.org
