رشد اجتماعی و عاطفی در کودکان شامل پرورش احساساتی چون خودآگاهی، خودتنظیمی، درک عاطفی و اجتماعی، تعامل با همسالان، والدین و دیگر بزرگسالان می باشد. خودآگاهی اولین و مهمترین مفهومی است که کودک با آن آشنا می شود. رشد خودآگاهی و خوداتکایی در کودکان منجر به شکل گیری و شناخت علائق، انگیزه هاشده و ضامن موفقیت او در مراحل بعدی زندگی و مقاطع تحصیلی است. خودآگاهی در حقیقت شامل آشنایی کودک با خود در جنبه های فیزیکی، روانی و ذهنی است خودآگاهی سبب می شود کودک با اندام فیزیکی خود، ویژگی های روانی و روحی مانند توانایی ها، علائق، قابلیت هاآشنا شده و درک درستی از وجود خود به دست آورد.
تعریف خودتنظیمی
خودتنظیمی یعنی مدیریت احساسات و رفتارهای مبتنی بر احساسات که شامل مدیریت و کنترل رفتارهایی چون توجه کردن، فعالیتهای شناختی، رفتار اجتماعیمی باشد. محققان می گویند خودتنظیمی در کودکان می تواند موفقیت تحصیلی کودک را در مقاطع بالاتر و در مدسه پیش بینی کند. همچنین مشخص شده است که آموزش نقش بسیار مهمی در رشد و پرورش خودتنظیمی و خودکنترلی درکودکان دارد. سنین 3 تا 5 سالگی، مهمترین سن برای رشد و پرورش عملکردهای اجرایی است که این امر ممکن است همزمان با تغییرات عملکردهای مغزی باشد.
پرورش مهارتهای عاطفی و اجتماعی
درک عاطفی و اجتماعی نیز از اوایل کودکی در کودک شکل می گیرد. رشد و پرورش مهارتهای عاطفی و اجتماعی در کودکان سبب افزایش ظرفیت کودک در برقراری ارتباطات موفق با بزرگسالان و همسالان است. بر اساس نظریه ذهن که تمرکز آن بر کودکان 3 تا 5 است، محققان معتقدند که کودکان در این سن قادرند افکار و باورهای دیگران را درک کنند. آنها می گویند کودکان 4 ساله می توانند درک کنند که برخی باورهای افراد ممکن است اشتباه و غلط باشد. بر طبق این نظریه کودکان 3 تا 5 سال قادرند احساسات و زمینه بروز احساسات را درک و توصیف کنند. آنها می توانند دلایل بروز احساس یا رفتار و نتیجه آن را نیز درک کنند.
تعاملات اجتماعی در کودکان چگونه شکل می گیرد؟
تعاملات اجتماعی در کودکان شامل ارتباط با والدین، مربیان و همسالان است و از همان اوایل کودکی در آنها شکل می گیرد. اولین ارتباط و تعامل کودک با والدین آغاز می شود و کم کم همسالان و دیگر افراد مانند مربیان را نیز در برمی گیرد. کودک در ابتدا حمایت و امنیت را در خانواده و در کنار والدین خود درک کرده و به آنها اعتماد می کند و دلبستگی در کودک شکل می گیرد. موفقیت در برقراری تعاملات اجتماعی ضامن موفقیت کودک در سالهای بعدی زندگی است. ارتباط کودک با همسالان نیز نقش مهمی در رشد و پرورش کودک و توسعه روابط بین فردی دارد.
پیشنهاد می کنیم بخوانید: رشد عاطفی و اجتماعی در کودکان
بر اساس نظریه ذهن، کودکان می توانند مفهوم مشارکت و همکای با دیگران به ویژه همسالان را درک کنند. آنها می توانند خود را با قواعد و قوانین گروهی سازگار کرده و از راهبردهای حل مسئله برای حل مسائل بهره ببرند. تحقیقات نشان داده که چگونگی برقراری ارتباط کودک با دیگران نقش مهمی در پیش بینی موفقیت تحصیلی او دارد. هرچه تعامل کودک با اطرافیان مثبت تر باشد موفقیت تحصیلی او درآینده بیشتر خواهد بود.
مطالعات نشان داده که سنین 3 تا 5 سال بهترین سنین برای رشد و توسعه مهارت های اجتماعی است زیرا در این سنین میتوان مفاهیم اجتماعی چون مشارکت، همکاری و بازیهای گروهی، همدلی، مسئولیت پذیری، مهارت های حل مسئلهرا که لازمه برقراری تعاملات سازنده است را به کودک آموزش داد. بر این اساس دپارتمان تعلیم و تربیت کالیفرنیا (CDE) اصولی را برای آموزش و پرورش کودکان کودکان 48 ماهه طراحی کرده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
خودآگاهی
کودکان در این سن باید از ویژگیهای فیزیکی، رفتاری و تواناییها و قابلیت های خود، آگاه شوند. مثلاً از کودک بخواهید ویژگی های فیزیکی خود را بازگو کند. او باید قادر باشد ویژگیهایی چون رنگ پوست، رنگ مو، رنگ چشم و دیگر ویژگی های فیزیکی خود و دیگر همسالان خود را درک کرده و بیان کند. کودک باید بتواند از علایق خود درمورد غذاها، رنگها، اسباب بازیهاحرف بزند. او باید قادر باشد با احساساتی چون غم، اندوه، خشم، شادیآشنا شود و معنی لبخند، اخم و دیگر رفتارهای والدین و مربی را درک کرده و با آن آشنا شود.
خودتنظیمی
کودک باید در این سن بتواند با کمک بزرگترها (مربیان و والدین) توجه کردن، احساس کردن و انگیزه ها را درک کرده و بتواند تلاش و کوشش خود را در جهت خودکنترلی نشان دهد. کودک به کمک بزرگترها باید بتواند نحوه تعامل در گروه مانند منتظر ماندن، رعایت نوبت و دیگر رفتارهای خودکنترلی را بیاموزد. مثلاً کودکان باید در هنگام ورود به کلاس در یک صف و به نوبت وارد کلاس شده و وسایل خود را در جاهای مشخص شده قرار دهند. همچنین کودک باید بتواند درخواستها و دستورات والدین و مربی را درک کند.
درک عاطفی - اجتماعی
کودک باید بتواند رفتارها و احساسات افراد، اختلافات و ویژگی های افراد و شباهتهای میان افراد را درک کند. کودکان اغلب علاقمندند احساسات افراد را درک کرده و دلیل آن را نیز بدانند. آنها می توانند دلایل و نتایج یک رفتار را درک کرده و توصیف کنند. مثلاً کودک دلیل گریه دوستش را زمین خوردن توصیف می کند. او می تواند تفاوت رفتارها را در دختران و پسران تا حدودی توضیح دهد.
همدلی و مراقبت
کودکان می توانند نیازهای دیگران را در نظر بگیرند و احساسات همسالان و افراد دیگر را درک کرده و در مواقع لزوم با آنها همدلی و مراقبت نماید. او باید بتواند با رفتارهایی ساده حس نوع دوستی و همدلی خود را نشان دهد. برای مثال کودک باید بتواند با دوستش که در حال گریه کردن است همدلی کرده و به او کمک کند.
ارتباط با بزرگسالان
کودکان باید بتوانند به راحتی با بزرگسالان آشنا (خانواده و مربیان) ارتباط برقرار کرده و بتوانند با آنها از طریق بازی کردن، سئوال پرسیدن و حل مسائل تعامل برقرار کنند. برای مثال: نشان دادن یک نقاشی یا کاردستی و توصیف آن برای یک بزرگسال، یا نزدیک ماندن با بزرگسال آشنا درهنگام برخورد با افراد غریبه یا ناشناس.
ارتباط با همسالان
کودک دراین سن باید بتواند به راحتی با همسالان ارتباط برقرار کند و در بازیهای 2 یا 3 نفره مشارکت کند و به کمک بزرگترها و مربیان باید بتواند نحوه مشارکت و انجام کارهای جمعی را بیاموزد. مثلاً: کودکان می توانند با کمک یکدیگر داستانی را کامل کنند یا با هم نقاشی بکشند.
دلبستگی و وابستگی به والدین
در این سن کودک باید درکنار خانواده خود (پدر، مادر، مادربزرگ، پدربزرگ) احساس امنیت خاطر کند و بتواند از آنها برای رفع نیازها و حل مشکلات و احساسات خود کمک بگیرد. برای مثال: کمک خواستن از والدین برای بستن بند کفشها یا درآغوش گرفته شدن درهنگام زمین خوردن و آسیب دیدن.
با این اوصاف مشخص می شود که رشد عاطفی - اجتماعی در کودکان شامل: پرورش احساساتی چون خودآگاهی، خودتنظیمی، درک عاطفی - اجتماعی، ارتباط با گروه همسالان، با والدین و دیگر بزرگسالان می باشد. رشد عاطفی - اجتماعی از همان اوایل کودکی شکل میگیرد و سبب رشد و پرورش مهارتهای ارتباطی و افزایش ظرفیت تعاملی در برقراری ارتباطات موفق با بزرگسالان و همسالان میشود و لازم است از همان کودکی به کودک آموزش داده شود تا ضامن موفقیت او در زندگی آینده باشد.
