طرحواره ها یا تله های زندگی الگوهای ناسازگار ذهنی هستند که از دوران کودکی و یا نوجوانی به دلیل بروز حادثه و یا تجربیات بد و حتی برآورده نشدن نیازها در ذهن شکل می گیرند. به تدریج باعث بر هم زدن آرامش و بروز مشکلاتی در روابط اجتماعی و عاطفی در خانواده و محل کار می شوند. انواع طرحواره هایی که در ذهن اشخاص ایجاد می شود به آنها چطور رفتار کردن، فکر کردن و احساس کردن را دیکته می کند. از این طریق زندگی آن ها را تحت تاثیر دوران کودکیشان قرار می دهد.
طرحواره درمانی روشی برای درمان انواع طرحواره های ذهنی است که در ابتدا توسط فردی به نام جفری یانگ، بنیان گذاری و مطرح شد. این روش کمک می کند که در ابتدا انواع طرحواره هایی که در یک شخص وجود دارد و همچنین دلایل ایجاد آن ها، شناسایی شود. سپس با ارائه راهکارهایی، این گره ها که از دوران کودکی در ذهن شخص ایجاد شده و مانع از ارتباط درست او با خود و دیگران می شود را درمان کند. بر اساس یافته های یانگ، 18 نوع طرحواره و یا تله زندگی وجود دارد که هر کس ممکن است به یک یا چند مورد از آن دچار باشد. بنابراین می توان با شناخت درست و آشنایی با تله های زندگی، به راه های درمان آن ها نیز پی برد.
انواع طرحواره ها و ویژگی های آن ها
طرحواره اطاعت
یکی از انواع طرحواره ها، تله اطاعت است. در این طرحواره شخص تمایل دارد که همه انسان های اطراف خود مانند دوستان و آشنایان و حتی افراد غریبه را راضی و خشنود نگه دارد. به آن ها اجازه می دهد که وی را تحت کنترل خود در آورند. برای اینگونه افراد مستقل عمل کردن بسیار دشوار است. بنابراین به دیگران اجازه می دهند که در مورد مسائل شخصی و مهم آن ها نظیر انتخاب همسر دخالت کنند. این افراد برای جبران این کمبود به اعمالی نظیر پرخاشگری و کناره گیری از عواطف خود روی می آورند.
طرحواره شکست
افرادی که گرفتار این طرحواره هستند، خود را انسان های بی کفایت و شکست خورده می پندارند. هنگام ارتباط با دیگران فکر می کنند که آن ها کارها را بهتر انجام می دهند. در این نوع طرحواره که یکی از انواع طرحواره های مطرح شده توسط یانگ است، شخص به دنبال برنامه ریزی و هدف برای رسیدن به موفقیت نیست. حتی پیشرفت های دیگران نیز برای او بی ارزش است. زیرا تنها خود می خواهد که کارها را بصورت بی نقص انجام دهد. این افراد تلاش می کنند که از انجام کارهای خلاقانه و چالش برانگیز دوری کنند؛ زیرا تصور می کنند که شکست خواهند خورد.
طرحواره بازداری هیجانی
یکی دیگر از انواع طرحواره های ذهنی، بازداری هیجانی است. در این طرحواره فرد نمی تواند هیجانات و احساسات خوب و بد خود را به خوبی بیان کند. این شخص گمان می کند که باید هیجانات خود را پنهان کرده و آنها را کنترل کند. زیرا از طرد شدن توسط دیگران و ناراحت کردن آنها ترس دارد. آنها معمولاً احساسات را بی اهمیت نشان می دهند و بیشتر بر استدلال و منطق تاکید می کنند. همچنین ممکن است پر از خشم و رنجی باشند که تا به حال آن را بیان نکرده اند. در نتیجه مانند بمب ساعتی عمل می کنند که هر لحظه امکان انفجار آن وجود دارد.
طرحواره رهاشدگی
از انواع طرحواره ها ذهنی می توان به طرحواره رهاشدگی اشاره کرد. در این تله شخص همیشه منتظر است که عزیزان خود را از دست بدهد و از این بابت مدام نگران است. اینگونه افراد از تنها ماندن و رها شدن واهمه دارند. در نتیجه تمایل دارند که نسبت به دیگران مالکیت داشته باشند و آن ها را کنترل کنند. هنگامی که در یک رابطه با طرف مقابل جر و بحث می کنند، سریعاً به این نتیجه می رسند که رابطه آن ها پایدار نخواهد بود و از این بابت دچار نگرانی می شوند. همچنین نسبت به نیت و رفتار دیگران اغلب دچار سوء تفاهم هستند.
طرحواره بی اعتمادی
یکی از انواع طرحواره ها، طرحواره بی اعتمادی و بد رفتاری است. افرادی که این تله ذهنی را دارند همیشه منتظرند که دیگران به آن ها ضربه بزنند. گمان می کنند که مردم قصد سوء استفاده از آن ها را دارند. آن ها همیشه نگران خشونت، خیانت و آسیب از طرف دیگران هستند. بنابراین به سختی به دیگران اعتماد می کنند.
طرحواره تایید طلبی
افرادی که به این نوع طرحواره که یکی از انواع طرحواره های ذهنی است مبتلا شده اند، همیشه در تلاش هستند که دیگران را خشنود کرده و رضایت آن ها را جلب کنند. این گونه افراد از انجام دادن کارها هراس دارند. زیرا نگرانند که مورد مواخذه دیگران قرار گیرند. هدف اصلی آن ها راضی نگه داشتن افراد است و تلاش می کنند تا به شخصی تبدیل شوند که مورد تایید همه باشد.
طرحواره آمیختگی
این گروه به میزان زیادی به افراد نزدیک خود نظیر نامزد و والدینشان وابسته و آمیخته شده اند، به طوری که نمی توانند با نظر آن ها مخالفت کنند. افرادی که به این نوع تله ذهنی دچار شده اند، به درستی نمی دانند که خواسته خودشان چیست و چه حسی به خود دارند. زیرا تماماً با دیگران آمیخته شده اند و آن ها را بخش مهمی از خود می دانند.
طرحواره بدبینی
افرادی که بدبین هستند از کوچکترین و کم ارزش ترین حوادث، بزرگترین فاجعه ها را می سازند و هر اتفاق مثبتی را نادیده می گیرند. زیرا همیشه به جنبه های منفی قضیه توجه می کنند. افرادی که در این نوع از انواع طرحواره ها به سر می برند فکر می کنند که مشکلات هیچ وقت تمام نمی شود و اوضاع بهبود پیدا نمی کند. از طرفی عده ای از این افراد ممکن است برعکس عمل کرده و به صورت افراطی مثبت نگر شوند و از واقعیت ها فاصله بگیرند.
طرحواره بزرگ منشی
افرادی که خود را مهم تر و خاص تر از دیگران می دانند و نیازهای خود را به نیاز دیگران ترجیح می دهند، به تله «بزرگ منشی» دچار شده اند. این تله ذهنی که یکی از انواع طرحواره ها محسوب می شود، سبب غرور افراد و خودسرانه رفتار کردن آن ها می شود. به طوری که گویی همیشه طلبکارند و دوست دارند همیشه مطابق میل خود عمل کنند. آن ها تمایل دارند که همیشه به خواسته های خود حتی به شیوه نادرست دست پیدا کنند و نظر دیگران برایشان اهمیت ندارد.
طرحواره تنبیه
تله تنبیه گری یکی از انواع طرحواره های ذهنی است که باعث ایجاد تفکر تنبیه در فرد می شود. به گونه ای که شخص بر این باور است که افراد باید به خاطر اشتباهات خود تنبیه شوند. بنابراین مطابق با معیارهای ذهنی خود عمل کرده و تمایل به تنبیه طرف مقابل دارند. آن ها قادر به چشم پوشی و بخشش اشتباهات دیگران و حتی اشتباه خود نیستند و نمی توانند نقص ها و کمبودهایی که در هر انسان وجود دارد قبول کنند.
طرحواره خویشتن داری ناکافی
این افراد قادر به تسلط بر خود و احساساتشان نیستند و ممکن است کارهایی که به دیگران آسیب می رساند انجام دهند. این اشخاص به صورت تکانه ای عمل می کنند. به این معنی که زندگی خود را تحت تاثیر تکانه های هیجانی قرار می دهند. آن ها دارای زندگی آشفته ای هستند و نمی توانند روی کاری به مدت طولانی تمرکز کنند. بی نظمی و عدم مرزبندی مناسب، آن ها را به سوی انواع اعتیاد نظیر مواد مخدر، الکل، اینترنت و خوردن بیش از حد غذا می کشاند.
طرحواره وابستگی
یکی دیگر از انواع طرحواره ها، تله وابستگی است که فرد را به یک موجود وابسته مسئولیت ناپذیر تبدیل می کند که برای انجام کارهای روزمره خود حتماً باید با دیگران مشورت کند. این افراد به دنبال دوستانی هستند که در تمام مراحل زندگی به آن ها کمک کنند. اما در عین حال به گونه ای رفتار می کنند که گویی به هیچکس نیاز ندارند. در صورتی که کسی آن ها را راهنمایی نکند کار را به عقب می اندازند و از آن فرار می کنند.
طرحواره آسیب پذیری
این تله ذهنی سبب می شود که فرد دائماً احساس ترس و ناامنی داشته باشد. زیرا همیشه نگران است که دچار مشکلات مالی و از دست رفتن سلامتی شود. در این نوع تله ذهنی که یکی از انواع طرحواره ها است، فرد تمایل دارد که همسری محافظ داشته باشد که از او در برابر خطرات محافظت کند. همچنین به دلیل اضطراب همیشگی نمی تواند از زندگی لذت ببرد. این شخص همیشه تلاش می کند که از انجام کارهای به ظاهر خطرناک مثل سوار شدن به آسانسور، سفر کردن و رانندگی خودداری کند تا بیشتر احساس آرامش و امنیت داشته باشد.
طرحواره ایثارگری افراطی
در این نوع طرحواره که یکی از انواع طرحواره های ذهنی است، فرد نیازهای خود و خانواده اش را فدای نیازهای دیگران می کند. در صورتی که فردی از او چیزی بخواهد نمی تواند پاسخ منفی دهد. حتی با وجود خشم درونی و بی میلی که نسبت به آن کار دارد، باز آنرا انجام می دهد. این افراد برای دیگران ایثارگری بیش از حدی انجام می دهد که در این میان ممکن است قربانی شوند. حتی گاهی به حالت افسردگی و پرخاشگری نیز می رسند. زیرا فکر می کنند دیگران قدر کارهای آن ها را نمی دانند.
طرحواره بازداری هیجانی
افرادی که تصور می کنند دیگران آن ها را درک نمی کنند و به آن ها توجه نمی کنند. همچنین فکر می کنند که دیگران نمی توانند نیازهای آن ها را تامین کنند، جزء افرادی هستند که دچار طرحواره بازداری هیجانی شده اند. این نوع که یکی از انواع طرحواره های ذهنی است، افراد را از رابطه عاشقانه و اجتماعی باز می دارد و یا اگر رابطه ای داشته باشند بسیار کوتاه مدت است. بیشتر با افرادی رابطه برقرار می کنند که فاصله زیادی با آن ها دارند و کمتر در دسترس هستند. زیرا در این صورت است که احساس آرامش می کنند.
طرحواره انزوای اجتماعی
افرادی که در تله انزوای اجتماعی که یکی از انواع طرحواره ها است گرفتار شده اند اغلب گمان می کنند که به جامعه تعلق ندارند. بنابراین سعی می کنند که از جمع دوری کنند و در گروه ها مشارکت نداشته باشند. هنگام قرارگیری در موقعیت های مختلف اجتماعی دچار اضطراب می شوند و از بودن در کنار افراد جدید عصبی می شوند. این افراد در عین دوری از اجتماع، نسبت به برقراری ارتباط با افراد احساس نیاز می کنند و بیشتر با افرادی که با آن ها رابطه نزدیکی دارند احساس آرامش می کنند.
طرحواره نقص و شرم
یکی دیگر از انواع طرحواره ها که در آن افراد احساس بی ارزشی و مفید نبودن برای جامعه دارند طرحواره نقص و شرم است. آنها همیشه خود را با دیگران مقایسه می کنند و بیشتر به عیب های درونی خود توجه می کنند. به همین دلیل دوستان و همسران این افراد نیز رابطه انتقادگرایانه با آن ها دارند. زیرا این افراد خود را همیشه تسلیم می کنند. از آنجایی که دوست ندارند از طرف دیگران طرد شوند در نتیجه احساسات خود را بروز نمی دهند.
طرحواره معیارهای سرسختانه
آخرین طرحواره که تسط یانگ معرفی شده، تله معیارهای سرسختانه است. در آن فرد تلاش می کند که به تمام اهداف خود حتی معیارهای بلند پروازانه و غیر قابل دسترس، دسترسی پیدا کند. هدف این شخص در وهله اول جلوگیری از خجالت زدگی و عدم تایید توسط دیگران است تا رسیدن به اهداف خود. در نتیجه این افراد مدام از خود عیب جویی می کنند و فشار زیادی را به خاطر آن متحمل می شوند.
اهداف طرحواره درمانی چیست؟
در طرحواره درمانی شما با درمانگر خود درباره موارد زیر کار خواهید کرد:
- طرحواره های درمانی را شناسایی و شروع کنید.
- سبک های مقابله ای را که مانع نیازهای عاطفی می شوند، شناسایی کرده و به آن ها رسیدگی کنید.
- تغییر الگوهای احساسات و رفتارهای ناشی از طرحواره ها
- آموختن اینکه چگونه نیازهای عاطفی اصلی خود را از راه های سالم و سازگار برآورده کنید.
- یاد بگیرید که چگونه به روشی سالم با ناامیدی و ناراحتی کنار بیایید.
نتیجه گیری
انواع طرحواره ها هنگامی که در دوران کودکی افراد شکل می گیرند معمولا غیر شرطی هستند. اما طرحواره هایی که به مرور بروز پیدا می کنند شرطی می شوند. طرحواره های شرطی در نتیجه برخی از تله های غیر شرطی به وجود می آید و برآورده کردن آن ها همیشه امکان پذیر نیست. برای رهایی از انواع طرحواره ها و درمان آن ها باید از طرحواره درمانی استفاده شود که نتایج قابل قبولی در پی خواهد داشت.
