طیف اختلالات وسواس فکری - عملی که بطور معمول به آن اختلال وسواس گفته میشود، اختلالات وسواسی جدی و عمیقی هستند که اغلب ناتوان کننده و با تکرار و اجبار شناسایی میشوند. البته فرد تا حدود زیادی به آن بینش دارد. در صورت عدم بینش فرد و مزمن بودن آن، فرد دچار اختلال شخصیت وسواسی، OCPD میباشد و نه OCD یا همان اختلال وسواس فکری و عملی. گروه طیف اختلالات وسواس فکری - عملی در نسخه قبلی راهنمای تشخیصی آماری بیماریهای روانپزشکی در زمره اختلالات اضطرابی بود. ولی در ویراست پنجم DSM-5 گروهی جداگانه به آن اختصاص یافته شد.
درمان طیف اختلالات وسواس فکری - عملی
جهت درمان طیف اختلالات وسواس فکری - عملی باید یک متخصص روانشناس بالینی یا روانپزشک ابتدا موضوع را ارزیابی و سپس نوع آنرا تشخیص دهند. معمولا پس از تشخیص نوع وسواس بهترین رویکرد جهت درمانی سریعتر و مفیدتر انتخاب میشود. همراهی مراجع در طول جلسات درمان و پاسخ های شفاف، روند سرعت و کیفیت درمان وسواس را بالا میبرد.
مراحل درمان طیف اختلالات وسواس فکری - عملی در مرکز مشاوره مکث:
- ارزیابی دقیق در جلسه اول و مصاحبه بالینی MSE.
- استفاده از تست های تشخیصی جهت تکمیل فرایند تشخیص.
- انتخاب رویکرد درمانی و شرح آن برای مراجع از جمله تعداد جلسات مورد نیاز.
- ارجاع به روانپزشک مرکز مشاوره مکث در صورت نیاز به دارو.
وسواس ها (obsessions)
اغلب افکار، تکانه ها و یا تصاویر تکرار شونده و اغراق آمیز هستند که معمولاً بی معنی، گاهی اوقات ترسناک و اغلب ناخوشایند هستند.
انواع وسواس ممکن است شامل افکار تکراری با موضوعات زیر باشند:
- آلودگی
- نگرانی
- شک
- بیماری
- افکار جنسی
- خشونت
انواع وسواس ها
افکار وسواسی
در طیف اختلالات وسواس فکری - عملی، افکار وسواسی اغلب در ذهن بیمار تکرار میشوند و در او اضطراب ایجاد میکنند.
ترسهای وسواسی
ترسهای وسواسی عبارتند از احساسات، انگیزه های ناگهانی یا نگرانی هایی در این مورد که مبادا کاری ناشایست و یا نامطلوب انجام داده است.
ایماژ ها یا تصاویر ذهنی در طیف اختلالات وسواس فکری - عملی
در طیف اختلالات وسواس فکری - عملی، تصاویر ناخوانده و مزاحم هستند که در ذهن شکل میگیرد. معمولاً این تصاویر، تصاویری خشونت بار یا غیراخلاقی، عجیب و غریب و ناراحت کننده هستند. فرد مبتلا، تلاشهای بسیاری مینماید که این افکار را سرکوب کند یا در مقابل آنها مقاومت کند، ولی هر چه فرد بیشتر تلاش میکند که آنها را کنترل نماید، این افکار قدرتمندتر میشوند.
اجبارها (Compulsions)
رفتارهایی هستند که بطور مداوم و تکراری، بدون اینکه منجر به پاداش یا لذت واقعی شوند، اجرا میشوند. اغلب اجبارهای وسواسی در طیف اختلالات وسواس فکری - عملی دیده میشوند. این رفتارهای اجباری تلاشی است برای از بین بردن وسواسها و یا کاهش اضطراب ناشی از این وسواس ها. احساس ناخوشایندی درون فرد ایجاد میشود که او را مجبور مینماید که آن رفتار خاص را انجام دهد. اجبارها اغلب با توجه به قواعد خاصی به شیوه ای بسیار سخت انجام میشوند و منجر به تشریفات دقیق و منطمی میشوند.
رایج ترین اجبارهای وسواسی
- تشریفات خاص
- شستن دست با مراحل مشخص
- شمارش اجبارها
- چک کردن هر چیزی یا یک موضوع خاص مثل چک کردن درب ماشین یا شیر گاز.
- دست زدن (به ویژه به ترتیب خاص)
- کندن پوست یا مو در صورت و بدن
- همچنین هر نوع رفتار دیگری که فرد انجام آنرا ضروری میداند.
اجبارها وظایف زیر را به عهده دارند
- کاهش اضطراب
- از بین بردن ترس
- کاهش ناراحتی
- افزایش اطمینان
- گرفتن قوت قلب
- افزایش احساس امنیت
نکته: در طیف اختلالات وسواس فکری - عملی، در صورتی فرد را به اختلال وسواسی اجباری مبتلا میدانیم که وسواس ها و یا اجبارها در فرد، رنج شدید ایجاد نماید، وقت گیر باشد و یا زندگی فرد را به شدت مختل نماید. مختل کردن زندگی فرد این اختلالها را از دیگر اختلال های کنترل تکانه متمایز مینماید. چرا که اجبارهای خوردن، نوشیدن، قمار کردن و یا حتی خرید کردن با احساس لذت همراه است. هرچند تمام موضوعات دیگر هم مانند وسواس، ریشه در اضطراب فرد دارد.
انواع اختلالات طیف وسواسی اجباری
اختلال های متعددی وجود دارد که دارای ویژگی های طیف اختلالات وسواس فکری و اجباری هستند. به عنوان طیف اختلالات وسواس اجباری (OCD) شناخته میشوند. این اختلال ها علائم بسیار مشابهی در ویراست پنجم راهنمای تشخیصی آماری بیماریهای روانی DSM-5 دارند که فصل کاملی به آن ها اختصاص داده شده به این اختلالات مشابه با عنوان«اختلالات وسواسی-اجباری مرتبط»، همچنین به عنوان اختلالات طیف اختلالات وسواسی_اجباری شناخته شده است. اختلالات طیف وسواسی_اجباری شامل گروه های مختلفی از علائم است که مشابهند. اما این نشانه ها دقیقاً همانند علائم OCD اختلال وسواسی_اجباری نیستند. اغلب تنها تفاوت بین اختلال وسواس اجباری و یک اختلال دیگر در طیف اختلال وسواسی_اجباری، تمرکز خاص وسواس و یا اجبار در فرد است.
در اینجا اختلالاتی است که DSM-5 در فصل مربوط به طیف اختلالات وسواسی اجباری آورده شده را ذکر مینماییم:
اختلال موکنی (Trichotillomania)
تریکوتیلومانیا یا اختلال موکنی اختلالی است در آن فرد مبتلا برای دلایل غیر زیبایی بطور مکرر موهای خود را از هر بخشی از بدن خود میکند که منجر به ریزش مو و کچلی در آن قسمت میشود. شباهت این اختلال با اختلال وسواس اجباری رفتارهای تکراری فرد است که وی نمیتواند بطور خودآگاه با این رفتار مقابله نماید.
اختلال بدشکلی بدن (Body Dysmorphic Disorder)
اختلال بدشکلی بدن (BBD) نوعی اختلال روانی است که در آن فرد دائماً مشکوک به یک نقص در بدنش است و بطور مداوم تصور میکند که چیزی غریب در وی وجود دارد. این اختلال کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار میدهد یا فرد را دچار افسردگی شدید مینماید و موجب انزوای فرد میشود. مشخصه اصلی این اختلال اشتغال دائمی فرد درباره نقص ظاهری خود است که اغلب به فاجعه انگاری آن ویژگی منجر میشود. این اختلال دارای افکار تکرار شونده و تکرار دائمی چک کردن بدن است که در این دو خاصیت شبیه به اختلال وسواس اجباری است. بطور نمونه میتوان به مایکل جکسون خواننده مشهور امریکایی اشاره کرد.
اختلال پوست کنی (Excoriation Disorder)
یکی از اختلالات طیف اختلالات وسواس فکری - عملی وسواس پوست کنی پاتولوژیک است. وسواس پوست کنی همچنین به نام اختلال اکسکوریشن یکی از اختلالاتی است که در دسته رفتارهای تکراری تمرکز بر بدن طبقه بندی شده است. این یک بیماری روانی است که در آن شخص با استفاده از انگشتان، قیچی، موچین و یا موارد دیگر نقص های کوچکی مانند خال، کک و مک، جوش و یا زگیل های خود را بصورت اجباری برمی دارد و یا پوست خود را میکند. اگرچه این اختلال قبلاً به عنوان یک اختلال کنترل تکانه طبقه بندی شده بود، ولی امروزه روانشناسان آنرا همانند وسواس اجباری میدانند که در هر دو بیماری رفتارهای تکراری دخالت دارند و معمولاً به این دلیل است که احساس ناراحتی میکنند.
اختلال احتکار (Hoarding Disorder)
اختلال احتکار پاتولوژیک و اجبار به احتکار نوع خاصی از رفتار است که با جمع آوری تعداد زیادی از اقلام که به نظر میرسد برای دیگران کم ارزش است خودنمایی مینماید. این اختلال موجب بر هم ریختگی شدید در خانه شخصی فرد میشود، بنابراین دیگر آن مکان را نمیتوان به عنوان یک فضای زندگی قابل حیات در نظر گرفت.
استرس شدیدی که فرد متحمل میشود موجب مختل شدن کار یا زندگی اجتماعی او میشود. این افراد در معرض بیماریهای جسمی قرار میگیرند، عملکردشان در جنبه های مختلف زندگی بسیار تحت تأثیر قرار میگیرد و متحمل فشارهای مادی و اقتصادی میشوند. اختلال احتکار نیز دارای ویژگی های مشابهی مانند جمع آوری، مرتب سازی و قرار دادن موارد هستند. تفاوت عمده بین احتکار و اختلال وسواس اجباری این است که محتکران اغلب نمیدانند که اختلال جدی دارند.
تشخیص درست برای درمان صحیح لازم است
درست مثل هر بیماری دیگری، بسیار مهم است که بیماران درست درمان شوند که این درمان ممکن است بسته به این که اختلال شما کدامیک از اختلالات این طیف تشخیص داده شود، متفاوت است. به این معنی که اگر اختلال شما نادرست تشخیص داده شود میتواند زمان با ارزش، پول، انرژی شما را هدر دهد و حتی میتواند موجب طولانی شدن رنج ناشی از اختلال شود.
اگر فکر میکنید ممکن است به اختلالی متفاوت از مواردی که تشخیص داده شده است مبتلا باشید، حتماً به روانشناس خود مراجعه کنید و تمام مسائل و نگرانی های خود را با وی در میان بگذارید و نگران بازخورد و یا قضاوت درمانگرتان نباشید. توجه کنید که روانشناسان و روانپزشکان آموزش دیده اند که بدون قضاوت به شما یاری رسانند که بتوانید بر مشکلات خود فائق آیید.
نقش ژن ها در وسواس
اطلاعات موجود درباره طیف اختلالات وسواس فکری - عملی این فرضیه را مطرح میکند که این اختلال یک عنصر ژنتیک قابل توجه دارد. احتمال ابتلای خویشاوندان مبتلا به وسواس 3 تا 5 برابر بیشتر از افراد سالم است. همچنین این مطالعات با این حال نقش عوامل محیطی و رفتاری را در این انتقال را از هم تفکیک نمیکند. تمام تحقیقات نشان داده است که نرخ همگامی وسواس در دو قلوهای همسان بیشتر از دو قلوهای ناهمسان است.
نرخ شیوع وسواس از منظر کتاب کاپلان و سادوک
در اختلال وسواس اجباری نرخ شیوع 2 تا 3 درصد جمعیت میباشد. در بین افرادی که به کلینیک های روانشناسی مراجع میکنند معمولا 10 درصد مشکل وسواس دارند.
تفاوت اختلال وسواس فکری - عملی و اختلال شخصیت وسواسی
- اختلال شخصیت وسواسی معمولا در ابتدای بزرگسالی(نوجوانی) شروع میشود اما وسواس فکری - عملی ممکن است در هر سنی رخ دهد.
- افراد مبتلا به اختلال شخصیت وسواسی نسبت به اختلال خود بینش ندارند و رنج نمی کشند یعنی در واقع احساس مشکل در زندگی خود نمیکنند.
- مبتلایان به اختلال شخصیت وسواسی معمولا رفتاری سرد، خشک و بی عاطفه دارند.
جدول میزان وسواس فکری عملی
جدول ذیل مربوط به میزان وسواس در هر دو جنس است.
علایم وسواسی جبری در بزرگسالان
1. آیا بیماری وسواس قابل درمان است؟
فرد وسواسی برای اقدام به درمان دچار تردید است و به درمانگر و اثربخشی درمان اعتماد ندارد. وسواس درمان قطعی دارویی ندارد؛ در حقیقت وسواس برای درمان نیاز به روان درمانی طولانی مدت دارد که برای تکمیل فرایند درمان گاهی نیاز به دارو هم احساس میشود.
2. نقش ژن ها در وسواس چیست؟
اختلال وسواس یک عنصر ژنتیک قابل توجه دارد. احتمال ابتلای خویشاوندان مبتلا به وسواس 3 تا 5 برابر بیشتر از افراد سالم است.
3. اختلال وسواس فکری عملی (OCD) چیست؟
اختلال وسواس فکری عملی (OCD) یک بیماری شایع سلامت روان است که در آن فرد افکار وسواسی و رفتارهای اجباری دارد. OCD می تواند مردان، زنان و کودکان را تحت تاثیر قرار دهد. برخی از افراد در اوایل، اغلب در حوالی بلوغ، علائم را شروع می کنند، اما معمولاً در اوایل بزرگسالی شروع می شود.
4. یک فرد OCD چگونه است؟
شک و سختی در تحمل عدم اطمینان. نیاز به چیزهایی منظم و متقارن. افکار تهاجمی یا وحشتناک در مورد از دست دادن کنترل و آسیب رساندن به خود یا دیگران. افکار ناخواسته، از جمله پرخاشگری، یا موضوعات جنسی یا مذهبی.